The promise of lying

Σε ένα δοκίμιο του Charles Fried αναφέρεται ότι το ψέμα είναι σαν μια υπόσχεση (ότι θα πω αλήθεια) που αθετείται ευθύς αμέσως (δεν λέω τελικά την αλήθεια). [Αναφέρεται στο δοκίμιο του Κωσταντίνου Παπαγεωργίου: "μερικές Αλήθειες για το Ψέμα", Ισοπολιτεία, 1, Δεκ. 1997.] Αντιστρόφως προς αυτή την ρήση ενδιαφέρει περισσότερο σήμερα κάποια υπόσχεση για ψέμα που τείνει να διαμορφώνει το κοινοτικό φαντασιακό και την πολιτική συνείδηση. Η επικράτηση θεωριών που αναφέρονται στην αποδόμηση ή σε συναφείς της πρακτικές που ονομάστηκαν στην αμερικη μετα-δομικές έχει λίγη ίσως σχέση με κάποια πρακτική συνειδητής παράκαμψης της συνάφειας των θεωριών προς τα γεγονότα ή ακόμη με την επίσης συνήθη πρακτική της πολιτικής ψευδολογίας που περιγράφει και ονομάζει τα φαινόμενα από δηλώσεις σχετικές με αυτά ή ακόμη με πρωτοβουλίες που υπακούν σε τέτοιες αμφισβητούμενες περιγραφές ή δηλώσεις. Ο πόλεμος του Ιράκ ή η κατάσταση στο Αφγανιστάν ή ακόμη η συνθήκη αποδοχής της πρόσφατης λαϊκής εξέγερσης στην Αίγυπτο υπακούν σε αποφασιστικές δηλώσεις σχετικές με τα φαινόμενα οι οποίες μπορούν να οργανωθούν ως πόλεμοι ή ως συνθήκες ειρήνης αναλόγως προς την ιδιαίτερη περιγραφή που παράγεται κατά την ανάλυση των φαινομένων.

Λόγω της φθοράς που υπέστη τον τελευταίο καιρό η έννοια της αλήθειας, μοιάζει να χρειαζόμαστε κάποια άλλη λέξη που θα συντηρήσει την ηθική θεώρηση των φαινομένων. Θα έπρεπε δηλαδή να επιχειρήσουμε να σκεφτούμε τρόπους για την ηθική αξιολόγηση που να προκύπτουν από κάποια υπόσχεση ψέματος: είμαστε πολύ περισσότερο κοντά σε αυτή την υπόσχεση, μέσα στην διαχείρηση οποιουδήποτε κοινοτικού λόγου, παρά μέσα στην αντίθετη: η επιδίωξη ενός αληθινού λόγου δημιουργεί μονάχα κενά προτάγματα. Είναι η περισσότερο ύποπτη στρατηγική ακόμη κι όταν επιχειρείται να διατυπωθεί από θιγμένες, μη ηγεμονικές μειοψηφίες που έχουν με προφανή τρόπο αδικηθεί. Η σημασία της καταστροφής του αληθούς λόγου δεν έχει ακόμη αποτιμηθεί συστηματικά. Η συνθήκη "έκφρασης της αλήθειας" μοιάζει να οδηγεί ευθύς σε παράδοση στην αφέλεια και οπωσδήποτε σχετίζεται με απώλεια της εξουσίας του ομιλούντος απέναντι σε εκείνον προς τον οποίο απευθύνεται. Αν υπήρχε ακόμη ένα ίχνος δυναμικής της έννοιας της αλήθειας θα έπρεπε να την αναζητήσουμε στην ιδιότυπη τροπή που λαμβάνει ο λόγος όταν παραιτείται από κάθε εξουσιαστικό μηχανισμό. Όταν αναζητά γκρεμισμένος κάποια διαφυγή από σημαντικές απορίες χωρίς να εγκαθιστά στη θέση των αποριών οποιεσδήποτε βεβαιότητες. Ο λόγος έχει χάσει τα σύμβολα της επάρκειάς του αλλά δεν καταφέραμε ακόμη να εκμεταλλευτούμε πολιτικά την ίδια τη δυναμική της ανεπάρκειας. Ακόμη και σε αυτή την περίπτωση, όπου η αλήθεια ονομάζει κάποια παραίτηση, η ίδια έννοια της αλήθειας ισοδυναμεί με κάποια άρνηση πειθούς παρά με κάποια επιβλητική δύναμη πειθούς που θα συνδεόταν πάλι αναγκαστικά με κάποια εξουσία της ορθότητας. Περισσότερο η έννοια της αληθειας σχετίζεται πια με την εθελούσια παραίτηση από οποιαδήποτε διεκδίκηση εξουσίας και αυτό καθιστά την αλήθεια δύσχρηστη.

Με δυο λόγια η παραίτηση από την δυναμική της αλήθειας που έφερε τις πιο σημαντικές αλλαγές στην δυτική κοινωνία του ορθού λόγου οδηγεί σε κάποιο βάραθρο: σε αυτό τον τόπο του βαράθρου, εγείρεται ένα σημαντικό ερώτημα. αν δεν υπάρξει άλλη διανοητική κατασκευή έτοιμη να παραλάβει το βάρος της ηθικής συγκρότησης της κοινότητας, τον ρόλο αυτόν θα αναλάβουν πίστεις προς διαφορετικές ιδεοληψίες. Πίστεις επομένως εκείνων που δεν έφτασαν μέχρι την εννόηση του προβλήματος που διατυπώνουμε. Υπάρχει μια συνθήκη λόγου και κάποια γεγονότης έτοιμη να δεχθεί την ιστορικότητα αντίληψης του λόγου από τον εαυτό του. Η πρόοδος του λόγου πέρασε κάποια ιστορικά καταγεγραμμένη διαδρομή από την φάση της εμπιστοσύνης προς εαυτόν στην ενεργή αντίληψη της σημασίας του και στην τελική άρνηση της παντοκρατορίας του. Οι έννοιες της πίστης στην νέα εποχή ζητούν συστηματικές μελέτες. Είναι απλές σκηνοθεσίες; Με ποιόν τρόπο μπορούν να ελέγχονται; Αν ελέγχονται ριζικά πώς συνεχίζουν να είναι πίστεις;

Η καταστροφή της αλήθειας συμπίπτει με μερικές άλλες κατασκευές οι οποίες θα εξεταστούν παράλληλα με την αλήθεια και την περιπέτειά της προσεκτικά. Η πρώτη κατασκευή είναι η συντριβή του εγώ μέσα στα κοινοτικά δίκτυα. Η δεύτερη κατασκευή αφορά τη συνθήκη της προσωρινής πίστης που -με κάποια ασταθή επάρκεια- είναι παρά ταύτα ικανή να συγκροτεί φαινόμενα.

Σε κάποια πρόσφατη ομιλία του στην Αθήνα ο Alain Badiou μίλησε με ανανεωμένο ενθουσιασμό για κάποια έννοια ηρωισμού σήμερα. Μίλησε για τον ήρωα σε μια σημερινή διάστασή του. Ένα ναρκισσιστικό μοντέλο αυτοεπιβεβαίωσης και απόδειξης της σημασίας ενός επίπεδου ρόλου είναι ό,τι πιο ενδιαφέρον βρίσκω σε αυτή την δήλωση. Ο ήρωας σήμερα είναι η λέξη για ό,τι πιο τετριμένο και αδιάφορο. Είναι ένα ακόμη δυναμικό άβαταρ που δεν έχει τη δύναμη της επερώτησης μόνον και μόνον επειδή του παραχωρήθηκε μέσα στον τρόπο του επερχόμενου πολιτισμού ο ειδικός αυτό ρόλος: ένας ήρωας δεν μπορεί να ακουστεί ούτε να πείσει. Είναι ένα ακίνητο σύμβολο που δεν μπορεί να κάνει άλλη χρήση του λόγου παρά μόνον μέσω δηλώσεων. Η δήλωση είναι η δύναμη του ήρωα. Η δήλωση είναι το τέλος του λόγου ως μηχανισμού συνεννόησης. Μέσα σε κάποια κοινότητα που συγκροτείται με αρχαϊκές λογικές, μέσα στο ολοένα ενδυναμούμενο Διαδίκτυο ο ρόλος του προσώπου σχετίζεται με την δημιουργία μιας καρικατούρας με περιορισμένη δυναμική λογικής συνεννόησης. Όσο εργάζεται κανείς, με την χρήση λέξεων-κλειδιών ή με την επιμονή σε ολοένα συχνότερα επανεμφανιζόμενα και ενδυναμούμενα επιχειρήματα κλισέ, στην συγκρότηση τέτοιας καρικατούρας του ήρωα, τόσο περισσότερο μπορεί να κατασκευάζει την εικόνα της παρουσίας του σαν να ήταν εκεί μονάχα μια μεγάλη ψεύτικη μάσκα ή ένα κατασκεύασμα character παρόμοιο με εκείνα που γεμίζουν το ζωντανό αρχείο του διαδικτύου. Ο ήρωας σήμερα μοιάζει να αποτελεί ένα ακόμη avatar ενός κακοφτιαγμένων μηχανισμών που παράγονται σε ετοιμασμένες πλατφόρμες. Ο ήρωας είναι πρόσωπο που οργανώνεται καθώς χαρακτηρίζεται πολλές φορές με "like", μένοντας κενός όσον αφορά το περιεχόμενο της σημασίας όσων διατείνεται.

Η συνθήκη της προσωρινής πίστης που μπορεί να συγκροτεί πραγματικά φαινόμενα είναι η συνθήκη της ακυρωμένης εσωτερική ρηχή πίστη στην οποία γυμνάστηκε το πνεύμα των ανθρώπων κατά το πέρασμα από την πολιτική των πράξεων στην πολιτική των δηλώσεων. Η πολιτική των δηλώσεων είναι εκείνη που παρεμβαίνει κατασκευαστικά επί του κόσμου των φαινομένων με την προοπτική της ηθελημένης παραποίησης που αποκρύπτει την βούληση. Την συγκρατεί μια αποθήκη ψευδολογιών, ένα συντακτικό μετωνομασίας των συνθηκών της διαφοράς σε συνθήκες άνευρης ησυχίας. Τίποτε δεν είναι περισσότερο σύνηθες σε κυβερνήσεις ή πρακτικές της σημερινής πολιτικής σκηνής από την εξάσκηση σε αυτή τη μετωνομασία. Η ρηχή προσωρινή πίστη συνιστά την κατασκευή αυτή της πολυετούς πια εμπειρίας του σημερινού ανθρώπου μέσα στον τρέχοντα λόγο. Ο λόγος έγινε πολιτικός λόγος και ο πολιτικός λόγος εφθάρη τόσον ώστε να χαθεί κάθε εμπιστοσύνη στον λόγο. Η συνθήκη της ρηχής πίστης μπορεί να προξενήσει βία χωρίς έλεγχο της σημασίας της, καθώς λείπει στην προσωρινότητά της η συνθήκη ελέγχου της λογικής πρότασης με την οποία ήταν οπλισμένος ο εκλείψας πολιτισμός του ανθρωπισμού.

Αλλά μπορεί κανείς να σκεφτεί ξανά για το περιεχόμενο όσων φανταζόμαστε στις δομές εγρήγορσης του λόγου; Σιγουρα όχι, αν σκέφτεται κανείς με τους όρους της συγκρότησης του ιερού λόγου που άρχισε με την εκτύπωση της Βίβλου και συνέχισε με την δυναμική του βιβλίου. Αν το βιβλίο χάνεται, χάνεται επίσης μαζί του και η δυναμική υποστήριξης της πίστης για τα γραφόμενα. Η έννοια της προσωπικής ευθύνης για τον λόγο που εκφέρει κανείς εξανεμίζεται ή τουλάχιστον "αλλοιώνεται ολοένα" κατά τον τρόπο που αναλογεί στην προσφορά μηνυμάτων που θα στέλνει κάποιος σε μπουκάλι, πετώντας τα στον ωκεανό. Ο ομιλών, εκείνος που εκφέρει τον λόγο δεν αναλαμβάνει πια τον ρόλο χειριστή του αυθεντικού λόγου, δεν ζητά πια πίστη στο δικό του προσωπικό όραμα: αν το κάνει αυτό συμβαίνει γιατί πρέπει να μας διασκεδάσει με κάτι ακόμη που πρέπει να μην είναι αδιάφορο. Στην καλύτερη περίπτωση δοκιμάζει έναν χειρισμό μέσα σέ ένα λογικό σχήμα. Ο λόγος δεν καλείται να επεξηγήσει τα φαινόμενα ή να δοκιμάσει τα όριά τους. Ο λόγος όλο και περισσότερο οργανώνεται σε πολύπλευρες αφηγηματικές τροπές που κατατεμαχίζουν τα φαινόμενα με τον τρόπο των τραγουδιών. Το φαινόμενο είναι ένα σύστημα τραγουδιών που περιγράφουν με άκαμπτο τρόπο συστηματικές αποσπασματικές περιγραφές του. Σε μια ερωτική ιστορία χωρισμού μπορούμε να περιγράψουμε το συμβάν μέσα από ένα πολλαπλό σύστημα με την εξής έννοια: θα έχουμε ένα τραγούδι που θα μιλά με τη φωνή του απατημένου εραστή, ένα άλλο για την φωνή της ερωτευμένης γυναίκας, ένα τρίτο για το σπίτι που καταστρέφεται, ένα άλλο για το δωμάτιο του κρυφού έρωτα: όλα τραγουδούν το ίδιο φαινόμενο αλλά ο τόνος τους υιοθετείται από την απόφαση δέσμευσης σε μια προοπτική. Κάθε τραγούδι γεμίζει με πίστη στην προοπτική αλλά το αρχείο των τραγουδιών μένει υποχρεωτικά χωρίς πίστη. Κάποιο είδος ρεπουμπλικανισμού των φαινομένων είναι επί το έργον. Τα φαινόμενα παράγονται ως σύστημα πληθυσμού αποσπασματικών περιγραφών που δεν καταργούν η μια την άλλη αλλά "συμπληρώνουν" κάποια "σφαιρική" αντίληψη.

Το επείγον σημερινό διακύβευμα θα ήταν να αντιμετωπίσουμε τους πληθυσμούς των τραγουδιών, το αρχείο των περιγραφών της πίστης, με διαφοροποιημένη πίστη: την πίστη στην εναλλαγή της πίστης και στην δυνατότητα της μεταβολής (alternation) της προοπτικής θέασης: η μεταβολή βρισκόταν μέχρι χθες στον εσωτερικό χώρο των διατυπώσεων και όχι έξω από αυτές. Αυτό ήταν η παρακαταθήκη κάποιας παράδοσης στην παραμόρφωση που έκτισε ο δυτικός πολιτισμός πριν βρεθεί εκτεθειμένος σε κάποιο περισσότερο σύμπλοκο πλανητικό σχήμα. Κι ωστόσο για αυτό το επερχόμενο πλανητικό σχήμα που παραβιάζει την πιο ισχυρή δυναμική του δυτικού πολιτισμού η ίδια η Δύση δεν είναι ανεύθυνη. Η ρεπουμπλικανική σύσταση των πραγμάτων και του κόσμου είναι η βάση πάνω στην οποία οφείλουμε να σκεφτούμε την ακύρωση κάθε λόγου της αλήθειας. Μπορούμε να εγκαινιάσουμε κάποια ηθική μέσα στη συνθήκη κάποιου υποχρεωτικού ψεύδους; Η αρχειακή σύσταση του κόσμου (που βλέπει κάθε τι ως σύστημα διαφορετικών προοπτικών) μπορεί άραγε να δεχθεί και να εκτιμήσει εκ νέου την βία της λογικής διαφοράς;